Khao khát nói ra

Mùa hè bốn năm trước, tôi cùng bạn đồng nghiệp lang thang trên đường phố Yangon. Bối cảnh chuyển giao chính trị ở Myanmar lúc ấy vẫn đang phức tạp. Người dân thì chờ đợi Aung San Suu Kyi thắng cử. Những sạp báo vẫn tràn ngập các tờ báo in hình thống tướng Than Shwe chỉ tay về phía trước. Trên đường phố vẫn có biểu tình, bắt bớ, và nhà báo nước ngoài bị trục xuất.

Ở cuối một ngõ chợ lầy lội và nóng bức, chúng tôi tìm thấy trụ sở của một đài truyền hình tư nhân đang đối mặt với nguy cơ bị đóng cửa bởi nhà cầm quyền.

Chúng tôi được dẫn đi một vòng để tham quan. Trụ sở thực chất chỉ là một ngôi nhà tầng chừng trăm mét vuông, cũng quy hoạch đủ cả trường quay, phòng dựng hậu kỳ, phòng nghiệp vụ chung… Máy móc chẳng có gì.

Phyo Wai Thein, người phóng viên chúng tôi đã làm quen, khoe chiếc máy quay đầu tiên của đài. Đó là một chiếc webcam, được tự chế để có thể ghi hình vào thẻ nhớ như một camera di động. Chất lượng hình ảnh của nó là 3 megapixel, hoàn toàn không đáp ứng được chuẩn phát sóng của bất kỳ đài truyền hình nào trên thế giới, kể cả những quốc gia vẫn sử dụng băng từ. Anh gắn nó lên mũ bảo hiểm, để quay các cảnh biểu tình.

Hôm ấy, hãng tổ chức  một cuộc họp báo, với nội dung chính là chiếu một phim tài liệu điều tra về một vụ tham nhũng đất đai ở Myanmar. Phim được chiếu trên một màn hình tivi nhỏ ở góc phòng. Nội dung “bộ phim” thực ra thì ở mức trung bình. Cách điều tra theo kiểu đeo bám và suy diễn, với rất nhiều cảnh bị từ chối, che ống kính hoặc xua đuổi bằng bạo lực. Những cảnh quay không theo chuẩn mực nào, rung lắc, xộc xệch và được ghép từ nhiều phương tiện ghi hình không đồng bộ. Tôi nói với bạn đi cùng, phóng sự đang được chiếu chỉ bằng chuẩn của truyền hình Việt Nam từ ba mươi năm trước.

Nhưng trong cái “lễ công chiếu phim” hôm ấy, phòng khách của hãng kín đặc những người. Họ là những nhà báo, phóng viên từ nhiều báo đài của Myanmar lẫn một số hãng thông tấn quốc tế. Không đủ ghế, thậm chí không đủ cả chỗ để đứng, những nhà báo với máy ảnh, máy quay, đứng tràn cả ra vỉa hè trước cửa. Họ im lặng tập trung theo dõi cho đến phút cuối cùng, rồi xúm vào phỏng vấn những người thực hiện. 

Chúng tôi rời cuộc họp báo, mang theo một thứ gì đó rất khó tả trong tim. Trên đường về khách sạn, và suốt nhiều ngày sau của chuyến đi Yangon, cảm xúc đó vẫn đeo bám. Nó là sự xúc động trước thiên chức cơ bản nhất của báo chí, là nói lên sự thật.

Sự vụng về của những thước “phim tài liệu” được quay bằng những trang thiết bị nghèo nàn; không gian của một tòa soạn chật chội nằm sâu trong ngõ chợ; hoàn toàn tương phản với đám đông người đã đứng tràn ra đường để theo dõi.

Điều tạo ra đám đông hôm đó, không phải là kỹ xảo hình ảnh, infographic, chất lượng full HD hay 4K, kỹ thuật dựng điêu luyện hay là bất kỳ một vỏ bọc công nghệ màu mè nào. Nó chỉ là việc ở đó, người ta được quyền nói ra. Sau mấy chục năm sống dưới chế độ độc tài quân sự, thì cái việc được nói ra một điều gì đó cũng trở nên thiêng liêng và sống động.

Phản ánh sự thật, đó là khởi nguồn của báo chí. Nói ra – đó là khát khao và cũng là động lực của những người làm báo, cũng là của nhân dân. Đó là lý do những thị trấn hẻo lánh của nước Mỹ mới lập quốc, ngay cả khi không có nổi một đồn cảnh sát, thì vẫn luôn có ít nhất một tờ báo, vận hành thậm chí chỉ với một người, bằng một chiếc máy sắp chữ chì. Đó là lý do dưới sự kiểm duyệt khắt khe của thực dân Pháp, những tờ báo của người Việt những năm 30 vẫn liên tục ra đời, để rồi bị đóng cửa, và rồi lại ra đời. Những tờ báo thô mộc, in, minh họa bằng vẽ tay, đầy lỗi sắp chữ, và lem nhem mực.

Ngày nay, người ta nói nhiều về công nghệ làm báo. Mỗi nhà báo, là những chuyên gia về công nghệ. Máy tính, máy ảnh, camera, các dạng thức trình bày nào infographic, nào interactive. Truyền thông đa phương tiện, ứng dụng di động, tối ưu hóa tính năng sản phẩm… là những thuật ngữ thời thượng trong báo chí bây giờ. Đôi lúc, chúng tôi phải thú thực là mình cũng phụ thuộc vào công nghệ, và trót tin rằng lợi thế cạnh tranh của mình là công nghệ.

Nhưng người đọc không phải lúc nào cũng hiểu về cuộc đua công nghệ mà báo chí đang bị cuốn vào. Họ chỉ chắc chắn hiểu đâu là thông tin giá trị, đâu là bài báo chân thực, đâu là nhà báo có tâm. Những giá trị cơ bản mà cũng rất khó khăn đó, mạng xã hội không thể thay thế cho báo chí được, công nghệ truyền tải không thay thế cho nhà báo được.

Và tôi lại nhớ về những nhà báo ở các trung tâm phát thanh truyền hình cấp xã, cấp huyện, vẫn ngày ngày đi lấy tin bằng xe máy trên những con đường núi nham nhở, viết bài bằng bút và giấy, đọc bài trên hệ thống truyền thanh hữu tuyến cho những người nông dân đón nghe sau mỗi buổi cày. 

Ngày 21/6 năm nay, người bạn gọi tôi, nhắc lại chuyện của buổi sáng mùa Hè năm ấy; nhắc lại cái “bộ phim tài liệu” không đạt chuẩn phát sóng ở bất kỳ đài truyền hình nào tại Việt Nam, và sự xúc động của chúng tôi. Rồi bạn đặt tôi viết một bài Góc nhìn mang thông điệp rất đơn giản: ý nghĩa của việc nói ra một điều gì đó.

Nói ra ở đó, nói ra ở đây. Cái khát khao được nói, mới là ngọn lửa mà báo chí cần được nuôi dưỡng.

Gia Hiền